كاروانسراي خانات در قلب تهران

ساخت كاروانسراي خانات را به اواخر دوران ناصرالدين شاه قاجار و سال هاي حدود هزار و سيصد هجري قمري نسبت داده اند. در نقشه تهران نيز كه در سال ۱۳۰۹ هجري قمري توسط نجم الملك تهيه شده، عمارت كاروانسرا وجود دارد.
كاروانسراي خانات در جوار جاده برون شهري تهران يعني «جاده حضرت عبدالعظيم» بنا گرديد كه آن زمان در خارج بافت تهران قرار داشته است. تا اواسط سلطنت ناصرالدين شاه تهران هنوز در حصار صفوي كه در سال ۹۶۱ هجري قمري بنا گرديده بود، محصور بود و در اين زمان حصار قديمي تهران خراب و حصار جديدي ناصري گرداگرد آن ساخته شد و بدين ترتيب ضلع جنوبي حصار از خيابان مولوي به خيابان شوش تغيير كرد و با توسعه شهر، كاروانسراي خانات داخل تهران افتاد.

اراضي آن محدوده در سال هاي پاياني دوره ناصري تا اواخر قاجار به امين السلطان (صدر اعظم پادشاهان ناصرالدين شاه، مظفرالدين شاه و محمد علي شاه) تعلق داشته است. كاروانسراي خانات در همين اراضي و ضلع شرقي ميدان امين السلطان احداث گرديد. بنا در سال ۱۳۵۷ دچار حريق شد و ورودي هاي غربي و شرقي در آتش سوزي مسدود شد و سپس كاروانسراي خانات به بنگاه و بعد به انبار تغيير كاربري داد.
كاروانسراي خانات توسط موسي خان امين الملك در سال ۱۳۲۹ هجري قمري به آقاي سيد علي اردهالي واگذار و سپس در اختيار سيد جعفر اردهالي و در نهايت محمد اردهالي قرار داشت.

عمارت كاروانسراي خانات، بزرگترين بنا در نوع خود در داخل بافت مركزي شهر تهران و همچنين داخل بافت تاريخي بوده كه فاقد حريم مصوب مي باشد. كاروانسراي خانات تاكنون كاربري خود را حفظ كرده است. البته هيچ سنخيتي از نظر شكلي با فعاليت آن در قديم ندارد، امروزه ، ديگر از قافله ها و كاروان چهارپايان و صداي زنگ قطار شترهاي باركش خبري نيست، اما همچنان در حجره هاي پيراموني آن كسبه و تجار به كسب و كار مشغول هستند و حدود ده حجره به صورت دائمي مشغول به فعاليت مي باشند و به زودي مستاجرين قبلي بنا در كاروانسراي خانات مستقر خواهند شد.
اولين بهره برداري رسمي از كاروانسرا بعد از مرمت در اسفند ماه سال ۱۳۸۸ جهت برگزاري جشن ملي نوروز بود. همچنين به تازگي در بخشي از كاروانسراي خانات ، رستوران و سفره خانه سنتي بازگشايي شده است.
گفتني است در مرمت بناي كاروانسراي خانات سعي شده مواردي نظير استفاده از آجر با ملات گچ، آجركاري، كاشيكاري و همچنين تزئينات چوبي درب و پنجره‌ ها رعايت شود. براي پوشش ديوار‌ها از كاهگل و آجر شكسته استفاده شده و شكل نورپردازي، تلفيق رنگ‌ ها و ديگر مصالح به كار رفته در چيدمان داخلي حجره‌ ها به‌ گونه‌ اي است كه با معماري دوره احداث بناي كاروانسراي خانات مطابقت دارد. براي نمونه، تخت‌ هاي چوبي سنتي، گليم و گبه و اشياي قديمي در چيدمان داخلي حجره‌ ها مورد استفاده قرار گرفته است. حتي در طراحي آبنما هم تلاش شده مصالح به‌ كار رفته با بافت مجموعه همخواني داشته باشد.

كاروانسراي خانات در زميني قرار گرفته است كه اضلاع چهار گوشه آن غير متقارن است اما صحن بناي كاروانسراي خانات از محوطه اي چهارگوش و متقارن شكل گرفته و به اين ترتيب قناسي زمين از ديد بازديد كننده پنهان مانده است. در صحن بناي كاروانسراي خانات حجره هاي متقارن كه تعداد آن به پنجاه و چهار واحد مي رسد، استقرار يافته اند. صحن داراي دو ايوان است كه يك ايوان در سمت شرق به ورودي اصلي بنا راه دارد و ايوان ديگري در غرب به ورودي دوم بنا منتهي مي شود. ورودي اصلي بناي كاروانسراي خانات با دالاني كه در اطراف آن حجرات بزرگي قرار دارند به بازار امين السلطان راه دارد. در ضلع شمال شرقي پس از عبور از يك دالان به باربند و اصطبل ها مي رسيم كه در قديم محل نگهداري چهارپايان بوده است.
معماري كاروانسراي خانات تهران به شيوه آجر كاري و گره سازي مي باشد و باربرهاي آن ديوار حمال آجري است و با مصالح آجر، ملات گل، آهك، گچ، سنگ، چوب و سفال احداث شده است.

همانطور كه در بالا اشاره شد، كاروانسراي خانات در سال ۱۳۵۷ آتش گرفت ولي خوشبختانه درب اصلي ورودي كاروانسرا از گزند آتش سوزي سال به دور بود. اين درب با ارتفاع پنج متر از چوب روسي ساخته شده و چهل گل ميخ آن نظر هر بيننده‌ اي را به خود جلب مي‌ كند. همچنين گرداگرد درب ورودي رهنمودهاي از امام علي (ع) در مورد آداب خريد و فروش به وسيله كاشي نصب شده است.
اين كاروانسرا در تاريخ ۱ مهر ۱۳۸۲ به شماره ۱۰۴۱۸ در فهرست آثار ملي ايران به ثبت رسيده است.

--------------------------

گردآوري و تنظيم : سفربين

مطالب مرتبط :

• غار 30 هزار ساله بورنيك در نزديكي تهران
• باغ موزه مينياتور تهران
• باغ هايي خارجي در قلب بوستان گفتگو
• بوستان باغ ايراني ، زيباترين باغ تهران